რელიგიის სწავლება საჯარო სკოლებში

დავით თინიკაშვილი, ლიბერალი

საზოგადოების ნაწილის აზრით, სკოლებში რელიგიის საგნის შემოღებით შეიძლება დაირღვეს დემოკრატიული და სეკულარული სახელმწიფოს პრინციპები. მაგრამ დემოკრატიის ნორმები და პრინციპები სწორედაც რომ გულისხმობს და უშვებს ამგვარი განათლების საჭიროებას, რადგან ლიბერალურ-დემოკრატიული სახელმწიფო არ უნდა იყოს "იდეოლოგიზირებული", სადაც მხარდაჭერილია ერთი მსოფლმხედველობა და აკრძალულია სხვა (რასაკვირველია, აქ საუბარი არ გვაქვს იმგვარ იდეოლოგიებზე, რომელიც საზოგადოების ჯანსაღ და უსაფრთხო განვითარებას ემუქრება). სეკულარული სახელმწიფო არ ნიშნავს ათეისტურ სახელმწიფოს, სადაც უნდა აიკრძალოს რელიგიური გაერთიანებების არსებობა ან რელიგიური განათლების მიღება საჯარო სკოლებში.

თუ თანამედროვე სკოლის დანიშნულებაა აღზარდოს განათლებული, კულტურული, ქსენოფობიური განწყობებისგან თავისუფალი მოქალაქე სრულფასოვანი ზოგადი განათლებით, მაშინ ამგვარი აუცილებელი ბაზისური ცოდნის განუყოფელ ნაწილად უნდა ითვლებოდეს აგრეთვე მსოფლიო რელიგიების წარმოშობისა და განვითარების ისტორიაც. წარსულში, დღეს და სავარაუდოდ მომავალშიც რელიგიას ძალზედ მნიშვნელოვანი გავლენა აქვს საზოგადოების ცხოვრებაზე. ამრიგად, ვფიქრობ, არაეფექტური იქნება რელიგიის შესახებ სწავლების ჩანაცვლება ისეთი საგნებით, როგორიცაა, მაგ., ჰუმანიზმი, სეკულარული ეთიკა, სამოქალაქო განათლება და სხვ. ან საკმარისად მივიჩნიოთ რელიგიების შესწავლა სხვა საგნების სახელმძღვანელოებში ინტეგრირებული სახით.

ლიტერატურის, ხელოვნებისა თუ ფილოსოფიის სფეროში შექმნილ ნაწარმოებთა უმრავლესობა დაკავშირებულია რელიგიურ სახე-სიმბოლოებთან, სიუჟეტთან თუ იდეებთან. აუცილებელია რელიგიური ფაქტორების ცოდნა და მათი გათვალისწინება საზოგადოებრივი ცხოვრების შესწავლისა და დაკვირვების დროსაც. ყოველივე ამით განისაზღვრება რელიგიათა ისტორიასა და ზოგადად, რელიგიური ფენომენის შესწავლის განსაკუთრებული მნიშვნელობა თანამედროვე სკოლებში.

ქვეყანაში ადამიანის უფლებების, კერძოდ, რელიგიის თავისუფლების დაცვის თვალსაზრისითაცაუცილებელია სასკოლო კურიკულუმებში ამ საგნის არსებობა, რადგან სკოლის იმ მოსწავლეთა სურვილი არ იყოს უგულებელყოფილი, რომლებიც ამგვარი სახის ცოდნის მიღებას საჭიროდ მიიჩნევენ. აქ ელემენტარული სამართლიანობის შენარჩუნებასთანაც გვაქვს საქმე: სახელმწიფო ბიუჯეტი ხომ მათი გადასახადებითაც ივსება, საიდანაც ფინანსდება საჯარო სკოლები? ამავდროულად, არ უნდა დაირღვეს ათეისტი მოსწავლების ან ასეთი ოჯახიდან მოსული ბავშვების უფლებაც, რომელთაც საშუალება ექნებათ არ აირჩიონ ეს საგანი, თუკი ის არჩევითი იქნება. თუმცა, მაგ., შვედეთში სკოლის ათეისტი მოსწავლეები ვალდებულნი არიან შეისწავლონ რელიგიების ისტორია.

ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოში არსებობს საქმე "ანგელინი შვედეთის წინააღმდეგ" (Angelini v. Sweden). სასამართლო საქმე შემდეგი მიზეზით დაიწყო: დედასა და ქალიშვილს, რომლებიც ათეისტები იყვნენ, განათლების სამინისტრომ უარი უთხრა თხოვნაზე, ქალიშვილი გათავისუფლებულიყო რელიგიურ გაკვეთილებზე დასწრებისგან. ადამიანის უფლებათა ევროპულ კომისიას უნდა გადაეწყვიტა, მოექცა თუ არა ქალიშვილი სკოლის (ანუ სახელმწიფოს) მხრიდან იდეოლოგიური ზეწოლის ქვეშ. კომისიამ აღნიშნა, რომ "მხოლოდ საინფორმაციო ხასიათის სწავლება ვერ ჩაითვლება ისეთ საქმიანობად, რომელიც ეწინააღმდეგება ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციას ან მის ოქმებს. ბავშვს უნდა მიეცეს განათლება რელიგიის შესახებ და არა რელიგიური განათლება" (იხ.: ბუერნი, ჯერალდინ. ბავშვები და რელიგია // ჟურნ. «სოლიდარობა» #1 (10) 2007, გვ. 33).

როგორი სახის სკოლებში უნდა ისწავლებოდეს რელიგია?

ხშირად გვესმის მსჯელობა იმის შესახებ, რომ რელიგია ადამიანის ცხოვრების კერძო სფეროა და რომ ის შეიძლება მხოლოდ ოჯახში ან მოცემული ეკლესიის კუთვნილ დენომინაციურ სასწავლებლებში ისწავლებოდეს ან თუნდაც საერო, მაგრამ კერძო სკოლებში. რასაკვირველია, რელიგია ადამიანის პირადი საქმეა, მაგრამ ჩვენ ვსაუბრობთ არა რელიგიურობაზე ანუ ადამიანის სულიერი ცხოვრების წარმართვაზე, არამედ ცოდნის მიღებაზე, განათლებაზე, რელიგიის შესახებ ინფორმაციის მიღებაზე.

რასაკვირველია, რელიგია უნდა ისწავლებოდეს როგორც კერძო ისე საჯარო, როგორც საერო, ისე სასულიერო სასწავლებლებში, თუმცა სწავლებას შეიძლება განსხვავებული სახე ჰქონდეს. დენომინაციურ სკოლებში სრულიად შესაძლებელია რელიგიის გაკვეთილებზე ისწავლებოდეს მხოლოდ ერთი (საკუთარი) კონფესიის ისტორია და დოქტრინა, ან ისწავლებოდეს სხვა რელიგიებიც მათი კრიტიკის მიზნით, ანუ რელიგიის საგანს ჰქონდეს აპოლოგეტური ხასიათი. თუმცა, ასევე, შესაძლებელი უნდა იყოს, კერძო სკოლის ადმინისტრაციის ან მოსწავლეთა სურვილის შემთხვევაში, რომ რელიგიები ისწავლებოდეს დაბალანსებულად და ობიექტურად.

რაც შეეხება საჯარო (სახელმწიფო) სკოლებს, აქ უკვე პირველი მიდგომა, ანუ დენომინაციური სწავლება სრულიად გამორიცხული უნდა იყოს. აკონფესიური ანუ სეკულარული სახელმწიფო არ უნდა უჭერდეს მხარს ერთ რომელიმე მსოფლმხედველობას, ამ შემთხვევაში რელიგიურ მსოფლმხედველობაზე გვაქვს საუბარი. ლიბერალურ-დემოკრატიული სახელმწიფო ვალდებულია მხოლოდ ისეთი პირობები შექმნას, სადაც ყველა მსოფლმხედველობრივ ჯგუფს შეეძლება საკუთარი მრწამსის თანაბარი გამოხატვა ან შესწავლა. საჯარო სკოლა კი სახელმწიფო დაწესებულებაა, სადაც არ უნდა ისწავლებოდეს მხოლოდ ერთი კონკრეტული რელიგია, არ მიექცევა რა სათანადო ყურადღება სხვა სარწმუნოებებს, რომელთა მიმდევრებიც შეიძლება სწავლობდნენ მოცემულ სკოლაში. ასევე დაუშვებელია საჯარო სკოლებში ისწავლებოდეს უმცირესობის რელიგიები, მაგრამ მათი განქიქების მიზნით.

გარდა ამისა, როგორც ზემოთაც აღინიშნა, უსამართლობა იქნება თუკი სახელმწიფოს ბიუჯეტიდან დაფინანსდებიან სახელმწიფო სკოლების მასწავლებლები, რომლებიც მხოლოდ ერთ კონფესიას ასწავლიან მოსწავლეებს, რადგან ქვეყნის ბიუჯეტი ივსება არა მხოლოდ ერთი რომელიმე კონფესიის მიმდევარი მოქალაქეების შემოსავლებიდან.

ამრიგად, რელიგიის შესახებ სწავლება დასაშვებია ყველა ტიპის სკოლაში, ოღონდ შესაბამისი ნორმების დაცვით.

როგორ უნდა ისწავლებოდეს რელიგია სკოლაში?

საჯარო სკოლაში რელიგიის სწავლება, რასაკვირველია, არ გულისხმობს რელიგიურობის სწავლებას ანუ მორწმუნის რელიგიურ-ზნეობრივ აღზრდას. ეს შეიძლება იყოს მხოლოდ ოჯახის, ეკლესიის ან თუნდაც კერძო კონფესიური სკოლების მოვალეობა. თუმცა საჯარო სკოლის ტერიტორიაზეც არ ეკრძალებათ მოსწავლეებს საკუთარი რელიგიისა და რელიგიურობის გამოხატვა. თუ ეს სასწავლო პროცესს არ უშლის ხელს, მოსწავლეებს უფლება აქვთ რელიგიური სამოსლის, ბიბლიის ან სხვა რელიგიური ტექსტების სკოლაში ტარებისა, სკოლის ტერიტორიაზე ლოცვისა და რელიგიური წრეების ჩამოყალიბებისა, "თუმცა ამგვარი წრეები არ უნდა ფინანსდებოდეს სკოლის ბიუჯეტიდან, რათა არ დაიშვას სახელმწიფოს მხარდაჭერა რომელიმე კონკრეტული რელიგიის მიმართ" (იხ. სტატია: მებაღიშვილი, თ. Et al. რელიგია სახელმწიფო სკოლაში // ჟურნ. «თავისუფლება» #6 (42) 2005, გვ. 20). მსგავსი უფლებები არ აქვთ სკოლის ადმინისტრაციის წარმომადგენლებსა და მასწავლებლებს.

საქართველოს კანონი ზოგადი განათლების შესახებ (2005 წ.) საკმაო თავისუფლებას აძლევს მოსწავლეებს რელიგიური განათლების მისაღებად. მის მიხედვით არა მხოლოდ უზრუნველყოფილია საჯარო სკოლებში სხვადასხვა რელიგიის ისტორიის (არადენომინაციური) სწავლება, არამედ მოსწავლეებს აქვთ უფლება ამა თუ იმ კონკრეტული რელიგიის ან კონფესიის შესწავლისა: "საჯარო სკოლის მოსწავლეებს უფლება აქვთ სასკოლო დროისგან თავისუფალ დროს ნებაყოფლობით შეისწავლონ რელიგია ან ჩაატარონ რელიგიური რიტუალი, თუ იგი ემსახურება რელიგიური განათლების მიღებას" (მუხლი 18.4). როგორც სიმონ ჯანაშიაც აღნიშნავს თავის ერთ წერილში, "მოსწავლეებს აქვთ უფლება სასულიერო პირიც მიიწვიონ მათთვის საინტერესო საკითხებზე სასაუბროდ" (ჯანაშია, სიმონ. სკოლა, რელიგია და თავისუფლება, გვ. 1 // http://www2.tabula.ge/article-1490.html). კერძო სკოლას კანონი სრულიად ათავისუფლებს მსგავსი დანაწესებისგან, რადგან "შეუძლია თვითონ გადაწყვიტოს, თუ რა დოზით, ფორმით ან მიმართულებით შესთავაზებს თავის მოსწავლეებს რელიგიურ აღზრდას" (იქვე, გვ. 1).

2005 წლის 8 აპრილს საქართველოს პარლამენტის მიერ მიღებული კანონი ზოგადი განათლების შესახებ (მუხლი 13.2) კრძალავს საჯარო სკოლებში რელიგურ ქადაგებას და ერთი კონკრეტული აღმსარებლობის სწავლებას (ინდოქტრინაციას), ან მის წარმოჩენას მოსწავლეთა წინაშე ერთადერთ ჭეშმარიტ რწმენად მათი "მოქცევის" მიზნით (პროზელიტიზმი), გაკვეთილებზე ლოცვების წარმოთქმას, რელიგიური სიმბოლოების (ხატები, ჯვრები) გამოფენას საჯარო სკოლის ტერიტორიაზე, გარდა იმ შემთხვევებისა, როცა ეს სასწავლო მიზნებს ემსახურება.

ვინ უნდა ასწავლოს რელიგია სკოლაში?

სათანადო სასკოლო სახელმძღვანელოს პრობლემის გადაჭრის შემდეგ უცილობლად დგება კვალიფიციური კადრების საჭიროების საკითხი. ალბათ, პირველ რიგში, ამ საგნის მასწავლებლად უნდა გამოვრიცხოთ სასულიერო პირები (ნებისმიერი კონფესიის). ვფიქრობ, რომ ეს ჩვენი საზოგადოების ნაწილში გარკვეულ გაღიზიანებას გამოიწვევს.

იდეალური ვარიანტია ამ საგნის მასწავლებლებად მოგვევლინონ თეოლოგიური და რელიგიათმცოდნეობითი განათლების მქონე ახალგაზრდები. მაგრამ აქაც შეიძლება აღმოჩნდეს ორი სახის პრობლემა:

1. არასაკმარისი კვალიფიკაცია. ყველა ვინც საღვთისმეტყველო პროფილის სასწავლებელს ამთავრებს, მარტოოდენ ამის ძალით როდია უკვე აღჭურვილი ამ საგნის სწავლებისთვის საჭირო რელიგიათმცოდნეობითი კომპეტენციით. ამას ემატება ასევე უშუალოდ სწავლების მეთოდოლოგიური ცოდნის დეფიციტიც;

2. დენომინაციური სწავლება. შესაძლოა, მეტ-ნაკლებად დამაკმაყოფილებელი თეოლოგიური განათლების ადამიანთა ნაწილმა არ მოისურვოს ან ვერ შეძლოს საჯარო სკოლაში ამ საგნის იმგვარად სწავლება, როგორც ამას საერთაშორისო სტანდარტი ითხოვს.

ამრიგად, ვფიქრობ, აქ ერთი გამოსავალი რჩება: რელიგიის მასწავლებლად შეიძლება მოგვევლინოს ნებისმიერი ადამიანი, რომელსაც აქვს უმაღლესი განათლება ჰუმანიტარული მიმართულებით, მაგრამ ერთი პირობით: ახალი საგნის მასწავლებლობის უფლების მოპოვებისთვის მათ უნდა გაიარონ გადასამზადებელი კურსი. მასწავლებლობის გამოცდილების მქონე კანდიდატებს ასეთმა კურსმა უნდა გადასცეს ელემენტარული ფაქტოლოგიური ცოდნა თეოლოგიაში, ასევე შესთავაზოს ზოგადი რელიგიათმცოდნეობითი პრინციპებისა და ამ საგნის სწავლებისთვის საჭირო სტანდარტის გაცნობა, ხოლო მათ, ვისაც მასწავლებლობის გამოცდილება არა აქვთ, მაგრამ შეძენილი აქვთ გარკვეული რელიგიათმცოდნეობითი კომპეტენცია, აითვისებენ მხოლოდ მოსწავლეებთან მუშაობისთვის საჭირო მეთოდოლოგიურ უნარებს. იმ ადამიანებს კი, რომლებსაც არც ელემენტარული განათლება აქვთ რელიგიათმცოდნეობაში და არც მასწავლებლობის გამოცდილება, ამგვარმა კურსებმა ისინი ორივე სახის ცოდნით უნდა აღჭურვოს. შესაბამისად, სხვადასხვა კანდიდატებისთვის ამგვარი კურსების ხანგრძლივობა სხვადასხვა იქნება.

რაც შეეხება საკითხს, თუ ვინ შეიძლება იყოს მასწავლებელთა „მასწავლებელი“ გადამზადების ამგვარ ცენტრებში, ამასთან დაკავშირებით უნდა გავიხსენოთ უახლოესი წარსულში დაშვებული სპეციფიური შეცდომები: რელიგიის მიმართულებით მსგავსი გადამზადების კურსები მცირე ხნის განმავლობაში არსებობდა 1990 წლის 1 სექტემბრიდან საქართველოს პედაგოგთა კვალიფიკაციის ამაღლებისა და გადამზადების რესპუბლიკურ ინსტიტუტში. როგორც ბ-ნი ნუგზარ პაპუაშვილი აღნიშნავს, სამწუხაროდ, ამ კურსების ფუნქციონირების დასაწყისშივე, „პრობლემებმა მას შემდეგ იჩინა თავი, რაც სამეცნიერო-საკონსულტაციო საბჭო ჩამოყალიბდა და (ხსენებული ინსტიტუტის) დირექტორმა ბ-ნმა გია მურღულიამ მასში პროტოპრესვიტერი გიორგი გამრეკელი და დეკანოზი არჩილ მინდიაშვილი შეიყვანა, როგორც საპატრიარქოს ოფიციალური წარმომადგენლები“ (პაპუაშვილი ნ. რელიგიური სწავლების Via Dolorosa საქართველოში // თავისუფლება #9 (33) 2004, გვ. 14). როგორც ავტორი იქვე მიუთითებს, ეკლესიის წარმომადგენლებმა პირველივე სხდომაზე ხსენებული გადამზადების კურსებისთვის დანიშნულ ლექტორთაგან „ბაპტისტი“ მალხაზ სონღულაშვილის გაძევება მოითხოვეს, რომელსაც საკმარისი კომპეტენცია ჰქონდა ამ ინსტიტუტში მუშაობისთვის: იმ დროისთვის ჰქონდა საუნივერსიტეტო განათლება; გახლდათ აგრეთვე მიწვეული პატრიარქ ილია II-ის მიერ ბიბლიის მთარგმნელთა ჯგუფში; ბრწყინვალედ ფლობს რამდენიმე ენას: ებრაულს, ძველ ბერძნულს, ლათინურს, ინგლისურს, ფრანგულს; გახლავთ ბიბლეისტიკის ერთ-ერთი სერიოზული სპეციალისტი არა მხოლოდ საქართველოში (ამჟამად მთავარეპისკოპოსი მალხაზ სონღულაშვილი სადოქტორო დისერტაციაზე მუშაობას ამთავრებს ოქსფორდის უნივერსიტეტში).

ამრიგად, გვახსოვს რა უახლოესი წარსულის მწარე გამოცდილება, ვფიქრობ, რომ მსგავსი კურსების ორგანიზების დროს სასურველია, სასულიერო პირები (ნებისმიერი ეკლესიის) არ იქნენ მოწვეულნი ლექტორებად შემდეგ ორ შემთხვევაში: 1. თუ მათ არ ექნებათ საჭირო კომპეტენცია მოცემული მიმართულებით და 2. თუ ისინი კვლავ გამოთქვამენ მსგავსი სახის პრეტენზიებს (რომელიმე ლექტორის კონფესიური ნიშნით და არა კვალიფიკაციის დონის მიხედვით დათხოვნასთან დაკავშირებით).